1. Co wywołało protesty?
Bezpośrednią przyczyną była śmierć 22-letniej Mahsy Amini w areszcie policyjnym, o której poinformowano 16 września, według państwowych mediów podróżowała z zachodnim regionem Kurdystanu wraz z rodziną do Teheranu, gdzie znajduje się patrol przedłużający . Zespół zatrzymał ją przed stacją metra, twierdząc, że była nieodpowiednio ubrana. Amini został wepchnięty do minibusa i przewieziony na posterunek policji, jak donosi reformistyczna gazeta Al Sharq. Po wiadomości o jej śmierci irańska telewizja państwowa opublikowała nagranie CCTV, na którym Amini upadła na krzesło i na podłogę. Policja w Teheranie powiedziała, że cierpiała na „niewydolność serca”. Jej ojciec, Amjad Amini, powiedział BBC, że lekarze znaleźli ją zasłabłą poza szpitalem bez żadnego wyjaśnienia jej ani tego, co się z nią stało. Zapadła w śpiączkę i zmarła dwa dni później. Jej rodzina oskarżyła władze o pobicie jej i ukrywanie jej, mówiąc, że nie ma podstawowych schorzeń.
2. Jak głęboki jest gniew?
Duże protesty zostały zgłoszone w dziesiątkach miast w całym Iranie. Przekroczyli granice etniczne, dotykając szczególnie wrażliwego nerwu w kurdyjskiej społeczności Mahsa Amini w zachodnim Iranie, gdzie ludzie od dawna narzekają, że są marginalizowani przez państwo. Gwiazdy, politycy i sportowcy potępili policję w mediach społecznościowych, a także skrytykowali patrole przedłużające, które zwiększyły swoją aktywność po wyborach gubernatora Ebrahima Raisi w zeszłym roku na prezydenta Iranu. Kilku aktorów i piłkarzy, którzy przemawiali, zostało aresztowanych. Młode kobiety zdejmowały chusty i w wielu przypadkach paliły je lub publicznie obcinały włosy na znak solidarności z Aminim. Jednym z najdziwniejszych aspektów protestów jest to, że przewodzą im kobiety.
3. Dlaczego gniew rozprzestrzenił się z innych powodów?
Niepokoje wykorzystują szerszą frustrację twardogłowych władców Iranu z powodu stanu mocno usankcjonowanej gospodarki, zakorzenionej korupcji i ograniczeń społecznych. Nagrania z protestów w mediach społecznościowych, z których żaden nie może być zweryfikowany przez Bloomberga, pokazały, jak protestujący biją siły bezpieczeństwa, demonstrując poziom odwagi niespotykany w poprzednich protestach. Te same filmy pokazują protestujących, którzy są strzelani, bici i atakowani przez oddziały prewencji.
4. Czego żądają protestujący?
Chcą przynajmniej znieść prawa, które nakazują obowiązkowy hidżab (termin używany w islamie na określenie skromnego ubioru) dla wszystkich kobiet w wieku od dziewięciu lat. Mówiąc szerzej, chcą, aby irańskie prawo było mniej rządzone przez dyktatury religijne, które zwykle pochodzą od starszych duchownych, którzy często są oddaleni od społeczeństwa. Reguły przewidują czador – czarny płaszcz, który otula ciało od stóp do głów – lub długie, luźne płaszcze i ciasno zawiązane chusty na głowie. Prawa weszły w życie po rewolucji 1979 r., kiedy wygnany duchowny ajatollah Ruhollah Chomeini powrócił do Iranu, obalając prozachodniego szacha. Natychmiast stali się niepopularni wśród wykształconej klasy średniej i podzielonych działaczy walczących o rewolucję. Z biegiem lat kobiety stopniowo przekraczały granice tego, co jest dozwolone. Luźne szale i szaty, często rozpięte i noszone z legginsami, są powszechnym ubiorem w większości miast i są podobne do tego, co nosiła Amini, gdy była trzymana.
5. Czy to pierwszy protest przeciwko przepisom dotyczącym chusty?
Sprzeciw wobec zasad ubioru jest cechą ściśle kontrolowanego społeczeństwa obywatelskiego tego kraju od czasu rewolucji. Pierwsze poważne protesty z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet miały miejsce w 1979 r., kiedy świeckie i religijne kobiety połączyły siły, aby zakwestionować proponowane prawo na wiecach w Teheranie. W ostatnich latach publiczne nagany przybierały formę cichych aktów protestu, jak w 2017 r., kiedy sfotografowano wiele kobiet stojących na publicznych szafkach elektrycznych i ławkach w Teheranie, z uniesionymi chustami. Wszyscy zostali aresztowani, a niektórych widziano, jak policja mocno popychała ich po ziemi. W sierpniu kobieta o imieniu Sibedeh Rachno została aresztowana i zmuszona do złożenia zeznań w państwowej telewizji po tym, jak nakręcono ją, jak kłóciła się z osobą noszącą czador, która molestowała inną młodą kobietę o jej ubranie. Na twarzy Rachno widoczne były siniaki i opuchlizna.
6. Jak władze zareagowały na obecne protesty?
Siły bezpieczeństwa, w tym uzbrojona policja, siły bezpieczeństwa w cywilu i religijna milicja znana jako Basij, próbowały stłumić protesty, oskarżając protestujących o pałki i detonatory elektryczne. Istnieją powszechne doniesienia o używaniu sprzętu do zamieszek i pistoletów do paintballa. Irańska Organizacja Praw Człowieka z siedzibą w Oslo twierdzi, że do tej pory zginęło co najmniej 133 osoby. Mimo to wydaje się, że władze nie uciekały się do zabijania tak często, jak podczas protestów w listopadzie 2019 r., kiedy organizacje praw człowieka poinformowały, że setki osób zostało zastrzelonych na ulicach różnych miast. 4 października Najwyższy Przywódca Ajatollah Ali Chamenei w swoich pierwszych komentarzach przed protestami zadeklarował swoje poparcie dla sił bezpieczeństwa, potępiając protestujących za sprzeciwianie się policji i twierdząc, że demonstracje zostały zaprojektowane przez Stany Zjednoczone i Izrael. Pojawiły się doniesienia o zniknięciu Rozszerzonego Patrolu z ulic, ale nie jest jasne, czy będzie to kontynuowane.
7. Jakie były poprzednie protesty?
Największym wyzwaniem dla rządu w kraju był w 2009 roku tzw. Zielony Ruch, który został wywołany przez zarzuty oszustwa przy reelekcji prezydenta Mahmuda Ahmadineżada. Demonstracje koncentrowały się głównie na kwestiach politycznych i przyciągnęły do Teheranu miliony Irańczyków z klasy średniej. Państwo szybko zareagowało na miażdżący sprzeciw, dziesiątki zabitych, setki aresztowanych i poważnie utrudniony dostęp do Internetu. Ale protesty nadal wybuchają i są tłumione:
• W maju 2022 r. w południowo-zachodnim Iranie wybuchły demonstracje po tym, jak 10-piętrowy budynek, źle zbudowany i zamówiony przez urzędnika rządowego, zawalił się, zabijając co najmniej 40 osób.
• W styczniu 2020 r. irańskie siły bezpieczeństwa omyłkowo zestrzeliły samolot pasażerski, zabijając wszystkie 176 osób na pokładzie, wywołując protesty. Powszechny gniew podsycał niekompetencję organów bezpieczeństwa i starania, by przez wiele dni ukrywać winę państwa.
• W listopadzie 2019 r. wybuchły protesty z powodu gwałtownego i nagłego wzrostu cen benzyny, o które prosił rząd, który dotuje paliwo. Irańczycy byli już pod presją amerykańskich sankcji nałożonych rok wcześniej przez prezydenta Donalda Trumpa. Siły bezpieczeństwa odpowiedziały śmiercionośną siłą.
• Pod koniec 2017 roku Irańczycy wyszli na ulice, by wyrazić swoją frustrację z powodu braku bezpieczeństwa ekonomicznego podczas protestów, które rozszerzyły się na opozycję wobec reżimu.
• W bogatej w ropę prowincji Chuzestan na południowym zachodzie, która ma dużą populację arabską, w większości z perskiego Iranu, szerzą się protesty przeciwko korupcji i ubóstwu, co doprowadziło do rozpraw ze strony sił bezpieczeństwa.
8. Jaki jest stan opozycji w Iranie?
W Iranie nie ma legalnej i zorganizowanej opozycji. Ludzie są szczególnie krytyczni wobec przywództwa, ale te poglądy rzadko znajdują odzwierciedlenie w ściśle regulowanych mediach. Jedynymi frakcjami politycznymi, które mogą działać, są te, które wspierają podstawowe wartości Republiki Islamskiej. Sekularyści, komuniści i grupy promujące religie inne niż islam są skutecznie zakazane. Irańscy politycy dzielą się z grubsza na trzy kategorie: ultrakonserwatyści, tacy jak Najwyższy Przywódca Ajatollah Ali Chamenei, umiarkowani lub pragmatyczni konserwatyści, tacy jak były prezydent Hassan Rouhani lub Ali Larijani, oraz reformiści, tacy jak były prezydent Mohammad Chatami. Reformatorzy uważają, że system polityczny powinien być otwarty na poprawę, ale ich popularność i wpływy spadły od czasu rządu Rouhaniego – postrzegane jako niedotrzymanie licznych obietnic poprawy swobód obywatelskich, a także obwiniane o złe zarządzanie gospodarką po opuszczeniu Stanów Zjednoczonych. Porozumienie nuklearne z 2015 r. zostało zawarte cztery lata temu i ponownie nałożyło sankcje.
9. Co chroni obecny system?
Chamenei nawiązał silne relacje z Korpusem Strażników Rewolucji Islamskiej, największym i najpotężniejszym odłamem irańskiego wojska, co pomogło umocnić jego pozycję. Chamenei jest najwyższym autorytetem wszystkich ważnych decyzji państwowych, w tym polityki gospodarczej i zagranicznej, a także de facto szefem kilku dużych instytucji religijnych, które zarządzają niektórymi z największych konglomeratów w kraju i funduszami emerytalnymi. To właśnie ta konsolidacja siły militarnej i wpływów gospodarczych pomogła Republice Islamskiej w jej obecnym przebraniu utrzymać żelazny uścisk na polityce. Wszystkie główne instytucje państwowe Iranu, od państwowego nadawcy (który ma całkowity monopol na usługi nadawcze) po sądownictwo, są kierowane przez ludzi bliskich Najwyższemu Przywódcy lub politycznie z nim związanych. Od czasu wyborów Raisi’ego w zeszłym roku wszystkie narzędzia irańskiego państwa i rządu znajdują się pod kontrolą twardogłowych, którzy zaciekle bronią centralnej pozycji swojej islamskiej ideologii.
Więcej takich historii jest dostępnych na bloomberg.com
